نام اثر : فرهنگسرای نگارستان (موزۀ قرآن)
طراح: بهروز احمدی

تاریخ شکل گیری اثر : مرحلۀ اول 55 -1353ه. ش .مرحلۀ دوم 77 -1374ه. ش .

کارفرما : مرحله اول: دفتر مخصوص فرح دیبا، مرحله دوم: وزارت مسکن و شهرسازی
    
موقعیت : تهران
مساحت بستر طرح: 000, 14مترمربع
مساحت زیربنا: 000, 10مترمربع

محوطۀ باز فرهنگسرای نگارستان باغی سرسبز در مجاورت دو بنای تاریخی کاخ مرمر و کاخ نگارستان است که توسط دیوارهای نیم بستۀ آجری از خیابان های اطراف جدا شده است. در میانۀ باغ، آمفی تئاتر روبازی طراحی شده که اطراف آن را پیاده روها، باغچه ها و درختان قدیمی و جدید باغ فرا گرفته اند. ساختمان اصلی فرهنگسرا کاملاً در دل زمین ساخته شده است، و به جز دو حیاط ورودی پلکان دسترسی و نورگیر وسیع سرسرای میانی نمود خارجی دیگری ندارد.

علاوه بر ساختمان اصلی، دو بخش کوچک دیگر نیز در اطراف بستر طرح وجود داشته است که در هنگام اجرا از ساخت آنها صرف نظر شده است. این ساختمان پس از بهره برداری به عنوان موزۀ قرآن مورد استفاده قرار گرفته است.

فرهنگسرای نگارستان ابتدا به شکل مستطیلی کشیده در امتداد محور شمالی- جنوبی بستر طرح که از کاخ مرمر می گذرد، در سه طبقه- به عمق 5/13 متر- طراحی شده است؛ این فرم مستطیل خالص در مراحل بعدی برای حفظ درختان موجود دچار دخل و تصرفاتی شد. جلوخان فرو نشستۀ ورودی های اصلی، هال کوچک ورودی، و سرسرای وسیع میانی- که در سه تراز ساختمان تکرار می شود- به ترتیب ارتباط با فضاهای داخلی را فراهم می سازند.

سرسرای میانی به همراه گالری هایی در شرق و غرب بنا که نقش ارتباطی- نمایشگاهی دارند، فضاهای نمایشگاهی فرهنگسرا را شکل می دهند. سالن اجتماعات، و بخش های اداری و خدماتی مجموعه در شمال این سرسرای میانی، و کتابخانه و تأسیسات در جنوب آن واقع شده است.

سازماندهی کلی بسترطرح

مهم ترین تصمیم دربارۀ نحوۀ همنشینی فرهنگسرا با کاخ های مرمر و نگارستان، فرو بردن بنایی جدید به داخل زمین است. با این تصمیم، طراح در برابر بناهایی که

جزئی از تاریخ سیاسی دوران معاصر ایران هستند ادب و تواضع نشان می دهد، در عین حال با این عمل ماجرای طراحی حجم و نمای بیرونی فرهنگسرا را به موضوع سازماندهی فضای باز تغییر می دهد.

در تصمیم مهم دیگری مدخل اصلی مجموعه از سمت جنوب غربی فرهنگسرا، از سوی خیابان امام خمینی در نظر گرفته شده است که به محوطه ای باز در جنوب کاخ نگارستان می رسد. جلوخان ورودی فرو نشستۀ  فرهنگسرا- به شکل حیاط کوچک و خوش تناسبی که قاعدۀ هشت ضلعی دارد- در شرق این محوطۀ باز قرار گرفته و دسترسی به آن از طریق پلکانی میسر می شود. معماری پلکان و حیاط فرو نشستۀ ، و سپس نمایی از ورودی اصلی بنا که پیش رو قرار می گیرد بی شک از نقاط قوت طرح است.

علاوه بر مدخل اصلی در جانب غرب، دسترسی دیگری نیز برای افراد پیاده و سواره در میانۀ ضلع شرقی فرهنگسرا از خیابان ولیعصر در نظر گرفته شده است که به محوطۀ شمال شرق فرهنگسرا می رسد- جایی که با پلکان نسبتاً عریضی به حیاط فرو نشستۀ دیگری با قاعدۀ هشت ضلعی وصل می شود تا از آنجا بتوانیم به ساختمان وارد شویم. این ورودی همانند ورودی جانب غرب نمود بیرونی بارزی ندارد. طراح برای دعوت مخاطب به درون بنا، به فرو نشاندن حیاط های مقدم بر ورودی بسنده کرده است.

چنانچه به نمود بیرونی فرهنگسرا توجه کنیم نورگیری که در امتداد محور شمالی- جنوبی کاخ مرمر از میان طرح تپه مانند وسط محوطه سر بر می آورد مهم ترین نشانه ای است که از بنای فرو رفته در زمین به بیرون تراویده است. آمفی تئاتر روبازی که در شمال نورگیر استقرار یافته- و بازیگر مهم دیگری در منظر بیرونی به شمار می آید- بر همان محور میان نورگیر و کاخ مرمر قرار دارد. با توجه به آنچه آمد، طراح در آرایش اجزا در محوطه- یا بهتر بگوییم در سازماندهی بام فرهنگسرا- خود را مقید به بناهای موجود نشان می دهد.

سطح وسیعی از میانۀ فضای باز در اطراف آمفی تئاتر و نورگیر بزرگ به محوطۀ سنگفرش شده ای اختصاص یافته است که توسط درختان کهنسال احاطه شده، و به این ترتیب به مثابه صفه یا میدانی درجلوی کاخ مرمر دیده می شود- میدانی که قرار است مردم در آن حضور یابند و از موسیقی و نمایش تئاتر لذت ببرند.

درون فرهنگسرا

با ورود بنا، سرسرای وسیعی پیش رو ظاهر می شود- سرسرایی با قاعدۀ هشت ضلعی و سقفی مفصل و چشمگیر؛ نورگیر بزرگی که قبلاً در بام ساختمان مشاهده می شد در مرکز این سقف قرار دارد. ارتفاع سقف به نسبت وسعت قاعدۀ  فضا کوتاه به نظر می رسد؛ شاید که اگر سقف بلندتر می بود زیبایی آن بر مخاطب مؤثرتر واقع می شد. فضا آراسته و منظم است؛ «نظم»، «هندسه» و «تقارن» مفاهیمی هستند که با استقرار در این فضا ادراک می شود.

اهمیت سقف و نقش زیر بنایی هندسه در دیگر فضاهای فرهنگسرا نیز همانند سرسرای ورودی احساس می شود. در بعضی فضاها هندسۀ سقف ها، رسمی بندی های بناهای سنتی را تداعی می کند و تلاش طراح را برای ایجاد معماری خودی متکی به تاریخ معماری ایران به ذهن متبادر می سازد.

انتخاب مصالح مختلف و ترکیب دلپذیر آنها درطرح فضاهای داخلی چشمگیر است. بعضی مصالح به کار گرفته شده- مانند آجر و چوب و کاشی- معماری ایرانی را به یاد می آورند، و بعضی- همچون سنگ و بتن- طعم و مزۀ مدرن دارند. طراح با تراش دادن بتن یا ایجاد طرح های مارپیچ بر سطح آن، و با استفاده از سنگ های تیره رنگ برای قرنیزها، مصالح غیربومی را هم صبغه ای بومی می بخشد. اجرای دقیق و نظیف نازک کاری ها از مشخصات مهم فضای داخلی است، و طرح کفسازی ها مخاطب را به خود جلب می کند.

سرسرای بنا وظیفۀ استقبال از مخاطب و هدایت او به بخش های دیگر مجموعه را بر عهده دارد؛ و از این گذشته یکی از گالری های بزرگ فرهنگسرا محسوب می شود. سرسرا- تقریباً با همان شکل و اندازه و تنها با تغییرات مختصری- در دو طبقۀ زیرین تراز ورودی نیز تکرار می شود. در تمامی طبقات چهار فضای کوچک مربع شکل در چهارجانب هشت ضلعی قاعدۀ سرسرا قرار داده شده است.

در نگاهی سریع به نظر می رسد که طبق قاعده ای هندسی این فضاها عامل اتصال سرسرا و  فضاهای اطراف اند؛ حال آنکه در نگاهی دقیق تر متوجه می شویم که ارتباط سرسرا با بخش های دیگرکاملاً هم قانونمند نیست؛ ورود به فضاهای جانبی گاه از طریق فضاهای یاد شده صورت می پذیرد و گاه از طریق اضلاع هشت ضلعی که در فاصلۀ فضاهای مربع شکل واقع شده اند. فضاهای مربع شکل، هم فضای نمایشگاهی اند و هم عامل ربط؛ و در ایجاد ارتباط، گاه مخاطب را به فضاهای مهم مجموعه، و گاه به فضاهای بسیار کم اهمیت رهنمون می شوند. گویی که هندسۀ استفاده شده در طرح نتوانسته در همه جا کاملاً بر مفاهیمی که طراح در سازماندهی فضایی دنبال می کند منطبق شود.

مشکلی که از جهت انطباق صورت های به کارگرفته شده بر مفاهیم عملکردی وجود دارد را می توان در داستان سرسرای ساختمان درطبقۀ زیرزمین نیز مشاهده کرد. این فضای میانی که دسترسی به آن به واسطۀ پلکان اصلی مهم تلقی شده، هندسۀ فاخری مشابه با طبفات فوقانی دارد و آبنمایی زیبا در میانۀ صحنه اش اعتبای به آن بخشیده است، همسایۀ مهمی که با انتظارات حاصل از این همه مقدمه چینی همخوان باشد در جوار خود ندارد.

سالن اجتماعات در سطح فوقانی و در سطح میانی با سرسرا مرتبط است. همنشینی این دو سبب می شود که سرسرا علاوه بر کارکرد نمایشگاهی به فضای انتظار سالن اجتماعات نیز تبدیل گردد؛ اگر چه که میان سالن اجتماعات و این سالن انتظار پیوستگی زیادی هم پدید نیامده است، و سالن اجتماعات موجودی مستقل در جوار سرسرای میانی جلوه می کند.

پیرامون سالن را فضاهای ارتباطی مربوط به آن و فضاهای اداری- خدماتی فرهنگسرا اشغال کرده اند. با آنکه بخشی از این فضاهای ارتباطی عملکرد نمایشگاهی نیز پذیرفته اند تا به فضای اصلی فرهنگسرا تبدیل شوند، اما هنوز هم در طرح فرهنگسرا و در اطراف مهم سالن سهم قابل توجهی از فضا به راهروها، پله ها و فضاهای جنبی سالن اختصاص یافته است؛ امری که موجب میشود پارۀ شمالی سرسرای میانی استقلال بیشتری نیز بیابد.

کتابخانه در جوار سرسرا، در انتظامی شبیه به سرسرا، در سه سطح استقرار یافته است. علی رغم این ارتباط نزدیک و همراهی با سرسرا، نحوۀ سازماندهی فضای داخلی کتابخانه به گونه ای است که بیش از آنکه آن را متوجه سرسرا نماید. به پاره ای مستقل و مجزا تبدیل می کند.

استقلال دو پارۀ شمال و جنوب سرسرای میانی به گونه ای که ذکر شد، و مفصل شدن سرسرای میانی موجب می شود تا این فضای «مقدماتی»، خود به «موضوع» طراحی تبدیل شود و ارزش و اعتباری هم اندازه و بلکه بیشتر از فضاهای بعدی خود بیابد.

برگرفته از کتاب : نقد آثار معماری معاصر ایران